«ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ- ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΖΗΤΟΥΜΕΝΑ»
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Στον πυρήνα της σκέψης τους πολλοί διακεκριμένοι ειδικοί ψυχικής υγείας πολύ εύστοχα τοποθετούν την ευθύνη του γονέα να αναλάβει και να υπερασπιστεί τη θέση του. Πού όμως εδράζεται η θέση του καθενός μας στα πλαίσια του οικογενειακού συστήματος; Τι μπορεί να ειπωθεί για τη δομή και οργάνωσή του; Αυτό που επιχειρείται εδώ είναι μια συνοπτική παρουσίαση εκείνων των παραμέτρων που καθορίζουν τη λειτουργία ή τη δυσλειτουργία μιας οικογένειας από την σκοπιά της συστημικής ψυχοθεραπείας. Θα διαπραγματευτούμε θέματα όπως υποσυστήματα, συνασπισμούς, την συγχώνευση-διαφοροποίηση, τρίγωνα, εξουσία, κανόνες, όρια, τον ρόλο του συμπτώματος. Ιδιαίτερη μνεία θα γίνει για τον τρόπο επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια. Αυτά είναι μερικά από τα ζητήματα – ζητούμενα για την εύρυθμη λειτουργία των οικογενειακών συστημάτων. Μέσα από απ’ αυτήν την παρουσίαση θα θιγεί εν συντομία η εξέλιξη της συστημικής ψυχοθεραπείας από τη γένεσή της στη δεκαετία του πενήντα έως σήμερα. Τα παιδιά δε θέλουν ψυχολόγο. Οι γονείς όμως καμιά φορά χρειάζονται.
Δομή και οργάνωση της οικογένειας
Πώς λειτουργούν τα συστήματα
Χωρίς να θέλουμε να προβούμε σε μηχανιστικές αναγωγές – η ανθρώπινη κατάσταση δεν το επιτρέπει – αν θέλουμε να περιγράψουμε, ως συστημικοί ψυχοθεραπευτές, την οικογένεια ως σύνολο, έχει αποδειχθεί πολύ δόκιμο να αναφερόμαστε σ’ αυτήν ως ένα σύστημα.
Σύστημα που αποτελείται από ανθρώπινα πλάσματα με τις μοναδικές ιδιότητες τους, τις σχέσεις των ατόμων μεταξύ τους, την επικοινωνία, τις κοινές καταβολές και αντιλήψεις, τους μύθους, τα νοήματα που προκύπτουν από την γλωσσική συγκατασκευή της πραγματικότητας, τα συγκλίνοντα ή αποκλίνοντα αφηγήματα που τα άτομα δημιουργούν για την ζωή.
Από τα παραπάνω συνάγεται εύκολα ότι ένα σύστημα είναι κάτι μεγαλύτερο από το άθροισμα των στοιχείων που το απαρτίζουν.
Κάθε σύστημα έχει τη δική του δομή και οργάνωση.
Σύμφωνα με τους βιολόγους Maturana και Varela:
Οργάνωση του συστήματος ονομάζονται οι σχέσεις που ορίζουν το σύστημα ως μονάδα και καθορίζουν τη δυναμική των αλληλεπιδράσεων και των μετασχηματισμών που μπορεί να υποστεί ως μονάδα.
Στον ορισμό αυτό γίνεται λόγος για τις σχέσεις και το σύστημα ως μονάδα, την σημασία των οποίων θα δούμε πιο κάτω.
Η οργάνωση είναι αυτοποιητική και αυτοαναφορική, δηλαδή τα συστήματα αποτελούν το προϊόν της ίδιας τους της οργάνωσης. Τα συστήματα παράγουν τα δικά τους βασικά συστατικά στοιχεία, οργανώνουν τα δικά τους όρια και τις σχέσεις μεταξύ των εσωτερικών δομών τους. Τα έμβια όντα συντηρούν σαν σταθερή παράμετρο την ίδια τους την οργάνωση.
Εδώ εισάγεται η έννοια της ομοιόστασης.
Ο Bertalanffy πρώτος διατύπωσε τον νόμο της ομοιόστασης.
Ομοιόσταση ονομάζεται η τάση ενός συστήματος να αντιδρά σε κάθε αλλαγή έτσι ώστε να επανέλθει στην αρχική του κατάσταση. Στόχος της ομοιόστασης είναι να διατηρήσει την ταυτότητα του συστήματος αλλά και την επιβίωσή του μέσα στο χρόνο.
Παράδειγμα
Ομοιοστατικοί μηχανισμοί διατηρούν σταθερά τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα, τη θερμοκρασία τους σώματος. Η θερμοκρασία, πίεση και υγρασία του περιβάλλοντος ρυθμίζονται ομοιοστατικά
Δομή είναι η υλοποίηση στον χώρο και τον χρόνο της οργάνωσης ενός συστήματος. Η δομή αυτή μπορεί να μεταβάλλεται, είναι ανοικτή.
Αντιθέτως στη φύση η οργάνωση του συστήματος είναι αμετάβλητη, κλειστή.
Στα ανθρώπινα συστήματα, πχ τις οικογένειες, η οργάνωση είναι εξαιρετικά σταθερή, μπορεί να διατηρείται από γενεά σε γενεά και τροποποιείται μόνο μετά από ψυχοθεραπευτική παρέμβαση, όταν παύει να είναι ωφέλιμη για την επιβίωση του συστήματος.
Παράδειγμα
Δομή μιας οικογένειας
Μια οικογένεια μπορεί αρχικά να είναι τριμελής και στη συνέχεια να φέρει στη ζωή ένα δεύτερο παιδί. Το πρώτο παιδί που είναι αγόρι στην αρχή δημιουργεί μια ισχυρή σχέση με το μικρότερο αδελφάκι του (όσο είναι και τα δύο στην σχολική ηλικία), κατά την εφηβεία όμως προτιμά να συναγελάζεται με τους συνομήλικούς του. Το δεύτερο παιδί που είναι κορίτσι είναι εσωστρεφές, δεν έχει πολλές παρέες και βγαίνει σπάνια από το σπίτι. Το κορίτσι σε κάποια φάση συνασπίζεται με τη μητέρα του εναντίον του πατέρα, επειδή εκείνος είναι αυστηρός, ενώ μετέπειτα ακολουθεί την επαγγελματική κατεύθυνση του. Πρόκειται διαγενεολογικά για μια οικογένεια μουσικών. Ενδεχομένως η εξακολουθητική απουσία του πατέρα λόγω εργασίας οδηγεί τη σύζυγο στην εξάρτηση από το αλκοόλ (τριγωνοποίηση). κοκ
Αυτό είναι ένα παράδειγμα μεταβαλλόμενης δομής του οικογενειακού συστήματος.
Πώς να είναι οργανωμένη άραγε αυτή η οικογένεια;
Οργάνωση της οικογένειας:
Η οικογένεια του παραδείγματος μπορεί να είναι οργανωμένη γύρω από ένα μύθο: «η εσωτερική ζωή της οικογένειας πρέπει να παραμένει κρυμμένη σαν μυστικό». Ή εναλλακτικά: «τα άτομα σ’ αυτήν την οικογένεια γίνονται πατροπαράδοτα μουσικοί».
Έτσι ο σύζυγος προσπερνάει τη δυσκολία της γυναίκας του και δεν προσφεύγει σε έναν ειδικό, ούτε επικοινωνεί το πρόβλημα με την ευρύτερη οικογένεια. Ο αλκοολισμός θάβεται μέσα στους τοίχους τους σπιτιού.
Τώρα είναι ευκαιρία να μιλήσουμε για την Κυκλική αιτιότητα, βασικό αξίωμα της συστημικής ψυχοθεραπείας.
Είπαμε ότι η απουσία του συζύγου οδηγεί τη γυναίκα στον αλκοολισμό. Έτσι ιδωμένο πρόκειται για μια γραμμική αιτιότητα. Που σημαίνει ότι ένα αίτιο παράγει γραμμικά ένα αποτέλεσμα, όπως παραδοσιακά πιστεύαμε. Στην πραγματικότητα όμως ο αλκοολισμός της γυναίκας μπορεί να ωθεί τον σύζυγο στο να λείπει όλο και περισσότερο από το σπίτι, προκειμένου να αποφύγει τα ξεσπάσματα και τους καυγάδες. Πράγμα που με τη σειρά του σπρώχνει τη γυναίκα κι άλλο προς το αλκοόλ. Ο σύζυγος συνεχίζει να απομακρύνεται κοκ. Ένα γεγονός προκαλεί κυκλικά μια ακολουθία συμπεριφορών.
Η κυκλικότητα είναι ένα γενικότερο χαρακτηριστικό των συστημάτων.
Ας δούμε ένα μοντέλο από την κυβερνητική:
Ένα μηχανικό σύστημα έχει μια είσοδο και μια έξοδο. Πχ η ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνει ένας κινητήρας περιστρέφει έναν άξονα με έναν συγκεκριμένο αριθμό στροφών. Αν το σύστημα αφεθεί χωρίς ρύθμιση, ο αριθμός στροφών στην πορεία του χρόνου μπορεί να μειωθεί ή να αυξηθεί. Στην πραγματικότητα όμως ένα σήμα από την έξοδο επιστρέφει στην είσοδο του συστήματος, ρυθμίζει την ισχύ του κινητήρα και ο αριθμός στροφών παραμένει σταθερός. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται αρνητική ανατροφοδότηση.
Η αρνητική ανατροφοδότηση στα μηχανικά συστήματα μοιάζει με την ομοιόσταση στα έμβια συστήματα. Στοχεύει στη διατήρηση της σταθερότητάς των.
Για την ομοιόσταση δεν έχει σημασία αν η αρχική κατάσταση του συστήματος είναι λειτουργική ή δυσλειτουργική, δηλαδή εάν η οικογένεια έχει παρουσιάσει ένα σύμπτωμα. Το σύστημα θα απορροφήσει όλα τα εξωτερικά ερεθίσματα, θα μεταβάλλει τη δομή του ώστε να αποσβέσει τους κραδασμούς αλλά δεν θα αλλάξει τον τρόπο οργάνωσής του, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι θα αποδεχτεί την ύπαρξη μιας δυσλειτουργίας εντός του.
Στην οικογένεια του παραδείγματός μας η ομοιόσταση θα μπορούσε να δρα ως εξής: Η σύζυγος παραπονιέται στον άντρα για τις πολλές ώρες που λείπει από το σπίτι. Του αναφέρει επίσης ότι η κόρη τους είναι μία έφηβη με τάσης απόσυρσης. Η ίδια ανησυχεί αλλά δεν έχει τρόπο να μιλήσει με κάποιον, γιατί τα «εν οίκω μη εν δήμω». Οπότε καταφεύγει στο κρασί κλπ. Η αντίδραση του πατέρα είναι τότε όχι να ενδιαφερθεί να μάθει για ποιο λόγο η κόρη του δεν έχει παρέες αλλά να την τραβήξει κοντά στο επάγγελμά του ως μουσικού. Της προσφέρει μια διέξοδο, αλλά δεν λύνει το πραγματικό ζήτημα κοινωνικοποίησης της έφηβης. Τώρα μάλιστα έχει ένα λόγο παραπάνω να λείπει από το σπίτι, γιατί καταναλώνει χρόνο για να τρέχει την κόρη του στο ωδείο. Το σύστημα δεν αλλάζει.
Η αρνητική ανατροφοδότηση στοχεύει στο να μειώσει την απόκλιση από το σημείο ισορροπίας. Η θετική ανατροφοδότηση αντιθέτως ενισχύει την απόκλιση με σκοπό το σύστημα να απομακρυνθεί από το σημείο ισορροπίας, η δομή του να μεταβληθεί ριζικά μέχρις ότου βρεθεί μια νέα, πιο λειτουργική κατάσταση.
Πώς θα μπορούσε να αυτορυθμιστεί η οικογένεια του παραδείγματός μας; Ιδεατά και με τους δύο τρόπους.
Αρνητική ανατροφοδότηση
Ο σύζυγος, διαπιστώνοντας το πρόβλημα της γυναίκας του, μειώνει τις ώρες απουσίας του από το σπίτι, αρχίζει να ενδιαφέρεται για τα συναισθήματα της συζύγου, επικοινωνεί μαζί της τόσο γι’ αυτά που απασχολούν εκείνη όσο και για τους λόγους που τον έκαναν να εργάζεται περισσότερο. Η σύζυγος προοδευτικά μειώνει την κατανάλωση αλκοόλ.
Θετική ανατροφοδότηση
Ο σύζυγος μπλεγμένος σε εσωτερικές συγκρούσεις και φιλοδοξίες συνεχίζει να αδιαφορεί για κόρη και σύζυγο. Το πρόβλημα αλκοολισμού κλιμακώνεται. Η κατάσταση στο σπίτι γίνεται αφόρητη. Επέρχεται διάσταση, ο σύζυγος μένει με έναν φίλο του. Εκεί σπάει τη σιωπή του και επικοινωνεί το οικογενειακό του πρόβλημα. Ο φίλος τον ωθεί σε έναν συστημικό ψυχοθεραπευτή. Η γυναίκα ταυτοχρόνως συνειδητοποιεί ότι καταστρέφει τη ζωή της και παραμελεί τα παιδιά της. Έτσι αυτοδεσμεύεται να παρακολουθήσει ένα πρόγραμμα αποτοξίνωσης. Το αν θα ξαναβρεθούν οι δύο σύζυγοι δεν έχει τόση σημασία, όσο το ότι κατάφεραν να μπουν σε μια διαδικασία αυτοπαρατήρησης και αλλαγής στάσεων και συμπεριφορών.
