Η συστημική ψυχοθεραπεία εδραιώθηκε την δεκαετία του 1950 και εξελίσσεται ώς σήμερα. Βασίζεται στην Γενική Θεωρία των Συστημάτων και στην Κυβερνητική, λαμβάνοντας όμως υπ’ όψιν την ειδική διαφορά που έχει ένα μηχανικό σύστημα από ένα βιολογικό πόσω μάλλον ένα ανθρώπινο σύστημα.
Η βασική παραδοχή είναι ότι ένα σύστημα δεν ισούται με το άθροισμα των επιμέρους στοιχείων που το απαρτίζουν, αλλά χαρακτηρίζεται από την δυναμική των σχέσεων μεταξύ των επιμέρους στοιχείων.
Επομένως ο άνθρωπος (και τα ψυχικά του φαινόμενα) δεν αποτελεί μια μεμονωμένη μονάδα, η οποία είναι υγιής ή νοσούσα, αλλά σύμφωνα με τη συστημική ψυχοθεραπεία πρέπει να θεωρηθεί ως προϊόν των σχέσεων που αυτός συνάπτει, στα πλαίσια των συστημάτων που είναι ενταγμένος (πυρηνική και ευρύτερη οικογένεια, κοινότητα, έθνος, παγκοσμιότητα). Αν το σύστημα λειτουργεί αρμονικά τότε και τα μέλη που το απαρτίζουν διαβιούν εν υγεία. Αντίθετα, αν το σύστημα δυσλειτουργεί, τότε κάποιο μέλος του θα εμφανίσει ένα σύμπτωμα.
Τα συστήματα χαρακτηρίζονται από μια τάση ισορροπίας (ομοιόσταση), άρα οργανώνουν έτσι τη δομή τους ώστε να εξισορροπούν επερχόμενες αλλαγές, αλλά και μια τάση για εξέλιξη που τα οδηγεί σε ένα διαφορετικό σημείο ισορροπίας. Συχνά «δημιουργούν» συμπτώματα έτσι ώστε να μην χρειαστεί ν’ αλλάξουν.
Παράδειγμα: Αν η σχέση ενός ζευγαριού δεν είναι ικανοποιητική, τα άτομα όμως φοβούνται να την εξελίξουν, πολύ πιθανόν ένα παιδί μπορεί να εμφανίσει μαθησιακές δυσκολίες, έτσι ώστε η οικογένεια να ενωθεί γύρω απ’ αυτό το πρόβλημα και να μην διαταραχθεί η ισορροπία.
Μια άλλη βασική παραδοχή (Bateson) είναι ότι αιτία και αποτέλεσμα δεν συνδέονται γραμμικά αλλά κυκλικά. Επομένως και η ευθύνη δεν επικεντρώνεται στην συμπεριφορά ενός μέλους του συστήματος (αιτία) αλλά στον τρόπο που όλα τα μέλη επικοινωνούν
Παράδειγμα:
Γραμμική αιτιότητα
Ο σύζυγος αποτραβιέται από την σχέση (αιτία) και επομένως η σύζυγος αρχίζει να μουρμουρίζει (αποτέλεσμα)
Κυκλική αιτιότητα
Ο σύζυγος αποτραβιέται από την σχέση και η σύζυγος αρχίζει να μουρμουρίζει. Όσο όμως η σύζυγος μουρμουρίζει, τόσο ο σύζυγος αποτραβιέται και ούτω καθεξής
Η συστημική θεωρία και ψυχοθεραπεία πέρασε μέσα από τρία στάδια:
- Στο πρώτο ο θεραπευτής θεωρούνταν ότι δεν ανήκει στο θεραπευτικό σύστημα, ότι ήταν ο απόλυτος γνώστης και ειδικός και «συνταγογραφούσε» την λύση του προβλήματος
- Στο δεύτερο στάδιο ο θεραπευτής εντάσσεται στο θεραπευτικό σύστημα, καθώς αναπτύσσει σχέσεις με τους θεραπευόμενους, και μοιράζεται την ευθύνη της θεραπείας με την οικογένεια, καθώς η φιλοσοφική θεωρία υποστηρίζει ότι η αντίληψη της πραγματικότητας είναι υποκειμενική και ο κόσμος είναι προϊόν συγκατασκευής (κονστρουκτιβισμός)
- Στο τρίτο στάδιο της συστημικής ψυχοθεραπείας οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες κάθε ανθρώπου τονίζονται ακόμα περισσότερο. Ο κόσμος μας δημιουργείται μέσα από αλλεπάλληλες κοινωνικές συναλλαγές που βασίζονται στην γλώσσα. Ο θεραπευτής δεν γνωρίζει εκ των προτέρων τι συμβαίνει σε ένα θεραπευτικό σύστημα, διερευνά όλα τα νοήματα που αναδεικνύονται από την αφήγηση του θεραπευόμενου. Θεραπευτής και θεραπευόμενος από κοινού και ισότιμα αναζητούν εκείνο το νόημα που θα μπορούσε να οδηγήσει στην λύση του όποιου προβλήματος.
Σήμερα αναδύονται φωνές που υποστηρίζουν ότι κατά την πορεία της θεραπείας, ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες, ο θεραπευτής πρέπει να μπορεί διαδοχικά να είναι και γνώστης (ειδικός) αλλά και μη γνώστης, δηλαδή κινούμενος από μια υγιή περιέργεια να δίνει χώρο στον θεραπευόμενο να νοηματοδοτήσει ο ίδιος την δική του αφήγηση
