Η θέση μας ως ατόμου στο οικογενειακό σύστημα εξαρτάται κατά πολύ και από τον βαθμό συγχώνευσης σε ή διαφοροποίησης μας από την περιρρέουσα συναισθηματική ατμόσφαιρα της οικογενείας μας.
Ο ψυχίατρος και οικογενειακός θεραπευτής Murray Bowen περιγράφει την οικογένεια πρωτίστως ως ένα συναισθηματικό σύστημα, τα χαρακτηριστικά του οποίου τείνουν να μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά.
Τα μέλη της οικογένειας είναι συναισθηματικά συγχωνευμένα, σαν να μην είχαν τη δική τους ατομικότητα. Είναι ένα γεγονός που κατά τον Bowen ισχύει για όλες τις οικογένειες. Αυτό που διαφέρει είναι ο βαθμός της συγχώνευσης. Ο Bowen μιλάει για την αδιαφοροποίητη μάζα του οικογενειακού εγώ. Όσο πιο ανώριμο είναι ένα άτομο, τόσο πιο αυξημένη είναι η τάση για συγχώνευση.
Για να το επεξηγήσει αυτό ο διακεκριμένος ψυχίατρος και συγγραφέας Νίκος Σιδέρης χρησιμοποιεί την αναλογία της κρέμας και της σαλάτας. Αν μια οικογένεια είναι ομογενοποιημένη σαν μια κρέμα, όπου κανείς δεν μπορεί να διακρίνει τα επιμέρους συστατικά, τότε επικρατεί συγχώνευση σε πολύ μεγάλο βαθμό. Αντιθέτως η λειτουργική κατάσταση θα μπορούσε να παρομοιαστεί με μια πολύχρωμη σαλάτα, με πολλές ξεχωριστές γεύσεις, υφές, οσμές, όπου κάθε συστατικό έχει το δικό το σκοπό.
Κατά τον Bowen η έλλειψη διαφοροποίησης στην οικογένεια καταγωγής μεταφέρεται συχνά σε συζυγικά προβλήματα, τα οποία στη συνέχεια προβάλλονται σ’ ένα παιδί ή σ’ ένα δυσλειτουργικό μέλος. Κατά συνέπεια ο άλυτος συναισθηματικός δεσμός με την οικογένεια χρειάζεται να επιλυθεί.
Σε μια συγχωνευμένη οικογένεια όλα γίνονται μαζί. Τα μέλη μοιράζονται συναισθήματα, αντιλήψεις, μύθους.
Παραδείγματα
- Χήρα μάνα και ανύπαντρη κόρη ζουν υπηρετώντας η μία την άλλη
- Όλα τα μέλη εργάζονται στην οικογενειακή επιχείρηση
- Η οικογένεια ζει στην ίδια τρίπατη πολυκατοικία (στο ισόγειο οι γονείς, στον πρώτο ο εργένης γιός, στον δεύτερο η κόρη με τη δική της οικογένεια)
Στον αντίποδα της συγχώνευσης βρίσκεται η διαφοροποίηση. Ο Fogarty υποστηρίζει ότι για να επιτύχουμε τη διαφοροποίηση χρειάζεται να πάρουμε αποστάσεις από τα συναισθηματικά δεσμά και να επιστρατεύσουμε τη λογική μας. Τελικά πρέπει να υπερνικηθεί ο φόβος να εγκαταλείψουμε την ασφάλεια που προσφέρει το μαζί και να εξερευνήσουμε τις άγνωστες δυνατότητες του εαυτού μας.
Δεν υπάρχει καθαρή συγχώνευση ή καθαρή διαφοροποίηση. Οι δύο αυτές καταστάσεις βρίσκονται στα άκρα ενός συνεχούς που περιλαμβάνει ποικιλία συνδυασμών.
Μπορούμε εύκολα να διακρίνουμε αν είμαστε συγχωνευμένοι, παρατηρώντας αν κάνουμε πού συχνά χρήση της λέξης ¨εμείς¨(Παράδειγμα: Μια μητέρα ανακοινώνει: αύριο έχουμε διαγώνισμα)!
Η προσπάθεια για ισορροπία ανάμεσα στην αυτονομία και την συγχώνευση δημιουργεί αυξημένο άγχος που κατά τον Bowen αντιπροσωπεύει τη βάση κάθε συμπτωματολογίας και δυσλειτουργίας.
Το αντίδοτο είναι η διαφοροποίηση.
Στις σχέσεις όπου υπάρχει διαφοροποίηση, το άγχος είναι χαμηλό, η εγγύτητα πιο ανεκτή και δεν υπάρχει δυσλειτουργία. Αντίθετα στις οικογένειες που τελικά κυριαρχεί η τάση προς το μαζί, υπάρχει αυξημένη συγκινησιακή λειτουργία και λιγότερη αυτονομία και διαφοροποίηση.
Κάθε φορά που γεννιούνται παιδιά κλείνεται ένα στοίχημα ανάμεσα στη συγχώνευση και τη διαφοροποίηση. Ένα παιδί μπορεί να έχει υψηλότερο, ίσο ή χαμηλότερο βαθμό διαφοροποίησης από τους γονείς του. Στο βιβλίο του «Τρίγωνα στην οικογένεια» ο Bowen περιγράφει πώς ένα παιδί με χαμηλότερο επίπεδο διαφοροποίησης από τους γονείς του παντρεύεται ένα άτομο με το ίδιο χαμηλό επίπεδο διαφοροποίησης, αυτοί με τη σειρά τους κάνουν ένα παιδί με χαμηλότερο επίπεδο κοκ, ώσπου στην τρίτη γενεά πλέον να εμφανιστούν σοβαρές ψυχοπαθολογίες, όπως λόγου χάριν σχιζοφρένεια.
Γιατί τι άλλο είναι η ψύχωση, διαπιστώνει ο Σιδέρης, από το να βιώνει κανείς την ύπαρξή του συγχωνευμένη με την ύπαρξη κάποιου άλλου, έτσι ώστε να σχηματίζεται ένα πλήρες και αύταρκες Όλον, χωρίς καμία έλλειψη αλλά και δίχως τον παραμικρό προσωπικό χώρο!
Ο Wynne υποστηρίζει ότι η σχιζοφρένεια αναπτύσσεται σε άτομα, οι γονείς των οποίων παρεμποδίζουν τη διαδικασία της αυτονόμησης και του αποχωρισμού από την οικογένεια, με άλλα λόγια τη διαφοροποίηση.
Γενεόγραμμα
Ένα πολύ χρήσιμο και ενδιαφέρον εργαλείο που ανέπτυξε ο Bowen για την απεικόνιση της συγχώνευσης/διαφοροποίησης, όπως αυτή παρουσιάζεται σε τρεις τουλάχιστον γενιές, είναι το Γενεόγραμμα.
Ο σχηματισμός του γενεογράμματος πρέπει πάντα γίνεται με τη βοήθεια ενός ψυχοθεραπευτή.
Κι αυτό γιατί δεν πρόκειται απλά για ένα γενεαλογικό δένδρο που καταγράφει βαθμούς συγγένειας, αλλά αποτυπώνει την ποιότητα των σχέσεων, κλίσεις που κληρονομούνται, ασθένειες που επαναλαμβάνονται, σημαντικά γεγονότα ζωής (όπως θάνατοι και διαζύγια), είναι δηλαδή μια συναισθηματικά φορτισμένη διαδικασία.
Συμπέρασμα
Σε συγχωνευμένες οικογένειες το άτομο αδυνατεί να βρει τη θέση του καθώς υπερκαθορίζεται από το «εμείς». Αυτό το σημαίνει ότι το άτομο δεν βοηθιέται να ανακαλύψει τον προσωπικό του χώρο και χρόνο, την εγγύτητα ή απόσταση από τα άλλα μέλη που του ταιριάζουν, να οριοθετήσει τις δικές συναισθηματικές αποχρώσεις και να αναπτυχθεί νοητικά εξερευνώντας τις κλίσεις του, να διεκδικήσει τα δικαιώματά του και να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του.
Εντέλει να γίνει πρόσωπο.
Τρίγωνα
Το συναισθηματικό σύστημα δύο ατόμων είναι ασταθές (Bowen). Σε περιπτώσεις εντάσεων και στρες ενεργοποιούνται τριγωνικές σχέσεις, όταν δύο άτομα εμπλέκουν ένα τρίτο μέλος ή μια κατάσταση, προκειμένου να μειώσουν την έντασή τους (McGoldrick). Τα οικογενειακά τρίγωνα, δημιουργούνται συνήθως για να επιλύσουν συζυγικές συγκρούσεις.
Η είσοδος του τρίτου έχει στόχο να σταθεροποιήσει το σύστημα των δύο, όταν αυτό κινδυνεύει να καταρρεύσει. Η διατήρηση του ήδη υπάρχοντος συστήματος και η ανάγκη της μη αλλαγής του, γεννούν το τρίγωνο.
Παραδείγματα τριγώνων
Όσο πιο συγχωνευμένη είναι μια οικογένεια τόσο πιο εύκολα σχηματίζονται τρίγωνα, γιατί η μετακίνηση εντός της αδιαφοροποίητης μάζας του οικογενειακού εγώ είναι πιο οικεία. Η τριγωνοποίηση, είναι μία συναισθηματική διαδικασία.
Όταν δύο άνθρωποι στρέφουν το ενδιαφέρον τους σε ένα τρίτο πρόσωπο, ένα αντικείμενο, μία σχέση (ένα παιδί, την δουλειά, μία εξωσυζυγική σχέση, ουσίες), αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν την μεταξύ τους απειλητική κατάσταση. Προσπαθούν να αποφύγουν ν’ αλλάξουν μέσα τους και μεταξύ τους, να αλλάξουν τον εαυτό τους και τον βαθμό συμμετοχής τους στο πρόβλημα.
Σε κατάσταση ηρεμίας η κυρίαρχη δυάδα (πχ οι σύζυγοι) και ο τρίτος πόλος είναι ο «αουτσάιντερ» (πχ το παιδί), όπως τον ονομάζει ο Bowen. Επειδή όμως η καλύτερη θέση είναι να αποτελεί κανείς μέρος της δυάδας, όταν αυξηθεί η ένταση στον αουτσάιντερ (παιδί), αυτός σχηματίζει δυάδα με τον ένα γονέα καθιστώντας τον άλλο γονέα περιθωριακό.
Σε συνθήκες στρες το τρίγωνο φαίνεται να παίρνει ζωή από μόνο του, και να κυριαρχεί υπό την έννοια ότι περιορίζεται η ελευθερία των ατόμων που το αποτελούν. Η δυνατότητα του ατόμου να αποφασίζει και να κινείται αυτοβούλως δίνει την θέση της σε μια αντανακλαστική κίνηση.
Παράδειγμα
Ένα σχετικά αθώο παράδειγμα είναι όταν η μητέρα σχηματίσει τρίγωνο με το παιδί σε θέματα σχολικής προετοιμασίας αφήνοντας τον πατέρα απ’ έξω.
Ένα λιγότερο αθώο παράδειγμα περιέχει ο εξής συζυγικός διάλογος:
«Γυρνώ σπίτι, εσύ κάθεσαι στον υπολογιστή, το παιδί βλέπει τηλεόραση. Ποιος ασχολείται με τα παιδί»;
«Να είσαι ευγνώμων που με βρίσκεις σπίτι, τόσες ώρες που λείπεις»!
Άσκηση: Πόσα τρίγωνα βλέπετε σ’ αυτό το παράδειγμα;
Πολύ συνηθισμένη και καθόλου ωφέλιμη είναι και η περίπτωση που η μητέρα εξομολογείται στην έφηβη κόρη της τα προβλήματα που αντιμετωπίζει με τον πατέρα της, με τον οποίον έχει χωρίσει, ζητώντας της υποστήριξη.
Συμπέρασμα
Όταν τα άτομα τριγωνοποιούνται, χάνουν τη θέση τους, η οποία όπως προαναφέραμε βρίσκεται στο συζυγικό υποσύστημα, και αυτό έχει επιπτώσεις στη ζωή όλης της οικογένειας.
Δεν αναφερθήκαμε στις εξωσυζυγικές σχέσεις, είναι ένα θέμα πολυσύνθετο αλλά λίγο ή πολύ σε όλους γνωστό.
Αν στο τρίγωνο εμπλέκεται ένα παιδί αυτό επιβαρύνεται δυσανάλογα για την ιδιότητα και την ηλικία του με την συναισθηματική ένταση της σχέσης που δεν μπορούν να αντέξουν οι δύο σύζυγοι.
Αν πάλι το παιδί δεχθεί απόρριψη και τριγωνοποιηθεί με ένα αντικείμενο (Η/Υ ή μία ουσία), η κατάσταση γίνεται δύσκολη, καθότι στο τρίγωνο τα πρόσωπα μειώνονται κατά ένα. Κατά συνέπεια δυσχεραίνονται και οι δυνατότητες μετατοπίσεων και αλλαγών, που θα μπορούσαν να απορροφήσουν την ένταση.
Βιβλιογραφία
- Murray Bowen, Τρίγωνα στην Οικογένεια, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997
- L.C Wynne, Communication disorders and the quest for relatedness in families of schizophrenics, American Journal of Psychoanalysis, 30, pp 100-114
